Rafał Lorent ”Libertarianizm – lekcja trzecia”

Poprzednia lekcja zawierała podstawowe konsekwencje istnienia prawa naturalnego, z którego wywodzi się min.: indywidualizm, woluntaryzm, wolny rynek, ład samoistny oraz rządy prawa, z których każde zostało dokładniej omówione. Dziś zarysujemy pokrótce dzieje filozofii wolności, nie ograniczając się przy tym bynajmniej do samej tylko filozofii cywilizacji łacińskiej. Ten szkic należy traktować jako mini-wprowadzenie do bogactwa myśli wolnościowej i zachętę do kontynuowania nauki we własnym zakresie – w żadnym wypadku nie aspiruje do pełnienia roli kompendium czy vademecum.

Korzenie

Libertarianie często uważani są za radykałów – i słusznie, bo etymologicznie słowo to pochodzi od łacińskiego radix – korzeń. A właśnie do fundamentów cywilizacji – choćby prawa własności – odwołują się libertarianie. Wg Feliksa Konecznego, we wszystkich społeczeństwach pierwotnych istniało pojęcie własności. Mimo to, wolni myśliwi-nomadzi nie stworzyli żadnej filozofii. Kim był zatem pierwszy libertarianin? Murray Rothbard uważa za protoplastę wolnościowców chińskiego filozofa Lao-Tsy żyjącego w VI w. p.n.e., twórcę taoizmu. Jego nauki („Bez prawa i przymusu ludzie żyliby w harmonii„), radykalny sprzeciw wobec państwa, akcentowanie roli jednostki i dostrzegalny w taoistycznej myśli wątek ładu spontanicznego (przeciwności – yin i yang – tworzą razem harmonię) wydają się potwierdzać pozycję mędrca Orientu jako pierwszego libertarianina.

Na Bliskim Wschodzie natomiast, w tych samych czasach, nauka o władzy jako zagrożeniu została włączona do księgi, która wywarła prawdopodobnie największy wpływ na ludzkość:

Oto jest prawo króla mającego nad wami panować: Synów waszych będzie on brał do swego rydwanu…uczyni ich tysiącznikami, pięćdziesiątnikami, robotnikami na roli swojej i żniwiarzami…córki wasze zabierze do przyrządzania wonności…zabierze również najlepsze wasze ziemie uprawne, winnice i sady oliwkowe, a podaruje je swoim sługom. Zasiewy wasze i winnice obciąży dziesięciną i odda ją swoim dworzanom i sługom… Nałoży dziesięcinę na trzodę waszą, wy zaś będziecie jego sługami. Będziecie sami narzekali na króla, którego sobie wybierzecie, ale Pan was wtedy nie wysłucha.

Nauka Pierwszej Księgi Samuela znalazła swój oddźwięk już u św. Augustyna, nauczającego o grzeszności państwa ziemskiego (civitas terrena), a także u wielu innych myślicieli chrześcijańskich.

Z kolei w basenie Morza Śródziemnego rozwijana była koncepcja prawa stojącego ponad każdym człowiekiem; dodajmy, prawa naturalnego. Dobitnym przykładem może być Antygona Sofoklesa z V w. p.n.e. – dramat w którym sytuację tragiczną tworzy przeciwstawienie sobie prawa spisanego i ludzkiego prawu niezmiennemu i boskiemu. Idee prawa jako „króla królów” była rozwijana i popularyzowana także przez stoików, min. Senekę i Cycerona.

Media tempora

W średniowieczu filozofia wolności rozwijała się na wielu polach. Prawa polityczne i ograniczenie władzy królewskiej poprzez zaistnienie takich dokumentów jak Magna Charta czy instytucji takich jak parlamenty (Kortezy, Stany Generalne, Izba Lordów) stanowiły znaczący krok ku ograniczeniu silnej władzy centralnej. Podobnie istnienie ius resistendi, o którym św.Tomasz z Akwinu pisał:

„Władca, który nie wypełnia swoich obowiązków, nie może wymagać posłuszeństwa. Pozbawienie go władzy nie jest żadnym buntem, ponieważ to on sam jest buntownikiem, którego naród ma prawo obalić. Lepiej jednak ograniczyć jego władzę, tak by nie mógł jej nadużyć.”

Wyraźnie zostało potwierdzone prawo jednostki do obrony swojej własności (także samego siebie, patrz: samoposiadanie). Należy podkreślić, że powszechne było tedy „prawo” do posiadania broni, tak jak i swoboda w podróżowaniu po Europie, czy jak ówczas ją zwano, świecie chrześcijańskim.

Znaczący wpływ miała filozofia scholastyczna, zwłaszcza „szkoła w Salamance”, o pierwszej pisał prezes Acton Institute, Robert Sirico:

„Ogląd szkoły austriackiej wskazuje, że jest ona myślą całkowicie świecką, doszła ona jednak do scholastycznych wniosków na temat istoty wartości ekonomicznej i nieodłącznie z tym związanej rentowności wymiany wolnorynkowej. Praca Carla Mengera położyła podstawy dla myśli szkoły austriackiej, która rozwinęła się w tym wieku wokół prac Ludwiga von Misesa i Friedricha Augusta von Hayeka… Ujmując rzecz całościowo, zjawisko Szkoły z Salamanki stanowi ważny epizod w historii myśli ekonomicznej…ci myśliciele najbardziej zasługują na miano 'twórców’ ekonomii naukowej.”

Niebagatelny wkład w rozwój idei wolnościowych miał także Paweł Włodkowic – rektor Akademii Krakowskiej – który w piśmie „O władzy papieża i cesarza w stosunku do pogan” przygotowanym podczas soboru w Konstancji w 1416 roku wykładał i uzasadniał: wolność wyznania, nienaruszalność własności, niemoralność wojny, ograniczenia władzy papieskiej i cesarskiej.

Klasycy

W 1644 roku John Milton – znany w Polsce głównie jako autor Raju utraconego – opublikował Areopagitikę – Mowę pana Johna Miltona do Parlamentu o wolność prasy, którą można uznać za pierwszy jednolity i spójny tekst poświęcony wolności słowa. Dwa lata później, w 1646 roku Richard Overton publikuję Strzałę przeciwko wszystkim tyranom, w której rozwija koncepcję samoposiadania oraz pisze:

„Nikt nie ma takiej władzy, która mogłaby pozbawić mnie – lub kogokolwiek innego – praw i swobód”. Trzy lata później, 30 stycznia 1649 roku zgodnie z orzeczeniem Komisji „tyran, zdracja i wróg ludu, Karol Stuart” został ścięty. W ciągu niespełna półwiecza, jakie dzieli dzieło Miltona od uchwalenia Deklaracji Praw w 1689 roku, istniejące wcześniej rozproszone idee wolności zaczęły być kształtowane w jeden system.

W 1690 roku John Locke wydał Dwa traktaty o rządzie, jedno z najważniejszych dzieł o wolności w historii. Locke pisał w nim min. o własności:

„Każdy człowiek dysponuje własnością swej osoby. Nikt nie ma uprawnienia poza nim samym. Możemy więc powiedzieć, że praca jego ciała i dzieło jego rąk słusznie należy do niego. Cokolwiek zatem wydobył on ze stanu ustanowionego i pozostanowionego przez naturę, złączył ze swą pracą i przyłączył do tego, co jest jego własne, uczynił swą własnością”

Można bez przesady stwierdzić, że znajomość myśli Locke’a jest kluczowa dla każdego, kto chce zrozumieć filozofię wolności.

W 1764 roku zostaje wydana książka Monteskiusza O duchu praw, w której postulowany jest tak dziś rozpowszechniony i powszechnie uznawany trójpodział władzy. W 12 lat później zostaje wydana książka szkockiego myśliciela Adama Smitha Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, którą można z perspektywy ekonomii uznać za nawet ważniejszą od dzieła Locke’a. Uważane jest za pierwszą próbę naukowej analizy zjawisk ekonomicznych, a data jego wydania jest (umownie) przyjmowana za datę narodzin współczesnej ekonomii. W tym samym 1776 roku ukazuje się mająca wywrzeć wielki wpływ na rewolucję amerykańską pamflet Thomasa Paine’a Zdrowy rozsądek, w którym występował przeciwko monarchii a za (jak powiedzielibyśmy dziś) wolnym społeczeństwem obywatelskim. Ale najdonioślejszym tekstem opublikowanym w roku 1776, złotym roku wolności, jest Deklaracja Niepodległości:

„Uważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi życie, wolność i swoboda ubiegania się o szczęście, że celem zabezpieczenia tych praw wyłonione zostały wśród ludzi rządy, których sprawiedliwa władza wywodzi się ze zgody rządzonych, że jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy..”

W momencie składania podpisów przedstawicieli Kongresu Amerykańskiego pod tym tekstem trwała wojna, która miała zakończyć się powstaniem pierwszego państwa opartego na filozofii wolności.

Dzieje nowe…

W XIX wieku miała miejsce liberalna rewolucja we wszystkich dziedzinach – poziom życia w każdym jego aspekcie podniósł się na poziom nieosiągalny dotąd w historii; pod koniec wieku średnio zamożny sklepikarz żył na poziomie materialnym o wiele wyższym niż królowie i cesarzy z wieków uprzednich. W dalszym ciągu rozwijała się myśl wolnościowa, pojawiły się też nowe zagadnienia do rozważania. Do tej pory wolność była kojarzona z systemem republikańskim, jednak istniały nieprzezwyciężalne przeciwności między pojęciem wolności i równości które musiały zostać rozważone.

W 1835 roku ukazuje się pierwszy, a w 1840 roku drugi tom dzieła Alexisa de Tocqueville’a O demokracji w Ameryce, w którym analizował społeczeństwo Ameryki Jeffersona i Madisona. Dziesięć lat później inny francuski liberał, Frédéric Bastiat, opublikował „Prawo„, w którym rozważał naturę prawa z perspektyw wolnościowych. Bastiat zasłynął także jako autor błyskotliwych metafor obnażających absurdy socjalizmu, min.: metaforę zbitej szyby oraz petycję producentów świec. W 1851 roku ewolucjonista i socjolog angielski Herbert Spencer opublikował Statystykę społeczną, w której zawarł ideę prawa natury jako „prawa równej wolności„.

W 1859 roku wydana została rozprawa Johna Stuarta Milla O wolności – kolejny niezwykle istotny dla rozwoju liberalizmu tekst. Warto podkreślić, że Mill był jednocześnie twórcą demokratycznego liberalizmu jak i prekursorem socjalizmu. Jak powiedział von Hayek:

„Jestem przekonany, że tym, kto doprowadził intelektualistów, szczególnie anglojęzycznych krajów, do socjalizmu, był człowiek, który powszechnie uważany jest za wielkiego bohatera klasycznego liberalizmu, mianowicie John Stuart Mill. W swoim słynnym podręczniku Zasady ekonomii politycznej, który ukazał się w 1848 roku i na kilkanaście lat stał się główną pozycją dotyczącą tego tematu, przechodząc od teorii produkcji do teorii dystrybucji, wypowiada następujący pogląd: >Gdy rzeczy już istnieją, ludzkość indywidualnie lub kolektywnie może z nimi zrobić, co się jej podoba<. Jeśli byłoby to prawdą, musielibyśmy przyznać, że pociąga to za sobą moralny obowiązek dopilnowania sprawiedliwej dystrybucji. Nie jest to jednak prawdą. Gdybyśmy bowiem faktycznie robili z pewnymi produktami, co nam się podoba, ludzie nie wyprodukowaliby więcej tych rzeczy.”

Ostatnim z wielkich wolnościowców belle époque był lord John Acton, historyk znany między innymi ze swojej słynnej (i jakże prawdziwej) sentencji: „Każda władza deprawuje, a władza absolutna deprawuje absolutnie.” Kilka lat po jego śmierci w 1902 roku powstał System Rezerwy Federalnej USA, niesławny FED, którego powstanie oznaczało koniec amerykańskiego leseferyzmu i wolności gospodarczej. Rok później wybuchła Wielka Wojna – wiek XIX, wiek wolności, odchodził w niepamięć. Zaczynała się nowa epoka.

… i najnowsze

Między wybuchem I wojny światowej a zakończeniem II wojny miały miejsce wydarzenia, które całkowicie zmieniły losy liberalizmu jako filozofii politycznej. Rewolucja październikowa 1917 roku i powstanie Rosji Radzieckiegj, objęcie władzy przez Mussoliniego w 1922 roku a przez Hitlera w 1933 roku i wywołana w 1939 wojna były niezwykle istotne. Jednak najważniejszym wydarzeniem w okresie międzywojennym był Wielki Kryzys w latach 1929 – 1933. Zmienił on całkowicie poglądy ekonomiczne i społeczne wielu ekonomistów, intelektualistów, a nawet całych narodów; zaowocował wprowadzeniem New Deal w USA a narodowego socjalizmu w Niemczech. W tych czasach wydawało się, że filozofia wolności istniejąca przez tyle stuleci, obumarła. Tym, który odnowił filozofię wolności, był urodzony we Lwowie austriacki ekonomista Ludwig von Mises. Jego dzieło Socjalizm wydane w 1922 roku wykazywało niemożność sprawnego funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Razem ze swoim uczniem, Friedrichem von Hayek’iem, stworzyli szkołę austriacką, która miała na wiele lat stanowić krynicę i swoisty „przytułek” dla idei wolnościowych. Dzieło Hayeka Droga do zniewolenia wydane w 1944 stanowiło zaktualizowane powtórzenie ostrzeżeń zawartych w Socjalizmie i obok Roku 1984 Orwella było najbardziej wpływowym utworem demaskującym naturę socjalizmu. Wraz z wydaniem w 1949 roku Ludzkiego działania von Misesa – jednej z najważniejszych książek poświęconych wolności w XX wieku – proces formułowania się szkoły austriackiej można uznać za zakończony. Kolejna wielce istotna pozycja, Konstytucja wolności von Hayeka została wydana dopiero w 1960 roku. Poza szkołą austriacką i monetarystami do najważniejszych postaciami nurtu wolnościowego zaliczała się Ayn Rand, która stworzyła własną „szkołę” – obiektywizm. Jej najważniejszymi dziełami są „Źródło” wydane w 1948 roku oraz „Atlas zbuntowany” wydany w 1957 roku. Jak sama powiedziała, podstawami jej filozofii są cztery filary:

• Rzeczywistość istnieje jako obiektywny absolut – fakty to fakty, niezależnie od naszych uczuć, życzeń, nadziei czy obaw.

• Rozum (umiejętność identyfikacji i kojarzenia informacji dostarczonych przez zmysły) jest jedynym dostępnym człowiekowi narzędziem poznawania rzeczywistości, jego jedynym źródłem wiedzy, jego jedynym motywem działania i podstawowym sposobem przetrwania.

• Człowiek – każdy – jest sam dla siebie celem, a nie narzędziem służącym realizacji celów innych ludzi. […]

• Idealnym systemem polityczno-ekonomicznym jest liberalny kapitalizm. To jest system, w którym ludzie współdziałają nie jako kaci i ofiary, ani jako panowie i służba, ale jako handlowcy, z nieprzymuszonej, wolnej wymiany dóbr dla wzajemnej korzyści.

Po tej wielkiej trójce filozofów i ekonomistów należy wspomnieć o rozwoju ruchu wolnościowego w drugiej połowie XX wieku. W 1971 roku powstała Partia Libertariańska, trzecia siła polityczna w USA. W latach siedemdziesiątych zaczęto także popularyzować termin „libertarianizm” w celu odróżnienia się od demokratycznych liberałów którzy odeszli od założeń klasycznego liberalizmu.

W 1974 roku Robert Nozick opublikował książkę Anarchia, państwo i utopia, bardzo istotną dla ruchu libertarian książkę w której wyłożył podstawy teorii państwa minimalnego. Rok wcześniej Murray Rothbard, członek szkoły austriackiej, opublikował O nową wolność: manifest libertariański, o której można śmiało powiedzieć, że stanowi credo znacznej części współczesnych libertarian. Wydany w 1980 roku „Wolny wybór” Miltona Friedmana, twórcy monetaryzmu i szkoły chicagowskiej, zyskał podobne uznanie jak dzieła ekonomistów austriackich. Zaś do najwybitniejszych żyjących dziś myślicieli libertarianizmu trzeba zaliczyć Davida Friedmana, syna Miltona oraz Hansa Hermanna Hoppe’a, znanego między innymi z książki „Demokracja – bóg, który zawiódł” krytyka systemu rządów demokratycznych. Tak pokrótce i w bardzo ogólnym zarysie przedstawia się historia libertarianizmu, liberalizmu i filozofii wolności ogółem. To wszystko tym razem. Czekam na wszelakie